Zasady zrównoważonego rozwoju
Zrównoważony rozwój rolnictwa
Istotą koncepcji zrównoważonego rozwoju jest zapewnienie trwałej poprawy jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń przez odpowiednie kształtowanie proporcji pomiędzy kapitałem ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym. Koncepcja ta nabiera jeszcze większego znaczenia w odniesieniu do rolnictwa i obszarów wiejskich, które w sposób bezpośredni oddziałują na środowisko przyrodnicze.
Rolnictwo jest jedną z najstarszych gałęzi produkcji materialnej człowieka. Przez ostatnie dziesięciolecia utrwalił się model rolnictwa intensywnego, charakteryzujący się funkcjonowaniem wysoko wyspecjalizowanych gospodarstw, w których produkcja nastawiona jest na maksymalizację zysku. Nie ulega wątpliwości, że w takiej postaci rolnictwo, obok przemysłu, motoryzacji i urbanizacji, przyczynia się do pogarszania jakości środowiska przyrodniczego. Jako przykłady można podać chemizację produkcji rolnej oraz nadmierną emisję związków azotu i fosforu pochodzących z produkcji zwierzęcej.
W Polsce nadal obserwuje się działania na rzecz dalszej intensyfikacji rolnictwa. Realizacja tych zamierzeń podyktowana jest chęcią uzyskiwania większych efektów ekonomicznych. Wobec unijnej tendencji do traktowania terenów wiejskich jako sprzyjających ochronie bioróżnorodności ekosystemów otwartych, jednym z celów obecnej, proekologicznej polityki naszego państwa jest ograniczanie negatywnego wpływu tej gałęzi gospodarki na środowisko przyrodnicze. Ochrona zasobów środowiska przyrodniczego, wykorzystywanych w rolnictwie, powinna być oparta przede wszystkim na prewencji, czyli na przestrzeganiu obowiązującego prawa. Obecnie priorytetem staje się upowszechnianie metod produkcji przyjaznych środowisku. W kształtowaniu i zarządzaniu obszarami przyrodniczo-rolniczymi szczególnego znaczenia nabierają metody działań pro środowiskowych. Rolnictwo ekologiczne i rolnictwo zrównoważone przestało być więc postrzegane jako mało wydajne i ekstensywne. Wręcz przeciwnie, rozumie się coraz szerzej fakt, że stwarza ono jednocześnie zarówno możliwość produkcji żywności wysokiej jakości, jak i poprawy stanu środowiska przyrodniczego.
Konwencjonalne rolnictwo stwarza wiele zagrożeń dla środowiska, a konieczność poszukiwania sposobów zapewniających tworzenie zharmonizowanego systemu funkcji i rozwoju obszarów wiejskich wynika z Konstytucji RP, gdzie zapisano powiązanie rozwoju społeczno-gospodarczego kraju z filozofią development, co, niestety, nie jest ogólnie znane. Zrównoważona gospodarka rolna powinna obejmować wszelkie działania na obszarach przyrodniczo-rolniczych zmierzające do poprawy stanu środowiska oraz jakości życia mieszkańców wsi. Jest to zarządzanie zasobami rolnictwa umożliwiające pogodzenie zaspokojenia potrzeb żywnościowych z zachowaniem dobrym stanie zasobów środowiska. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich powinien być podporządkowany tworzeniu warunków do zapewnienia ludności wiejskiej pracy oraz zachowaniu pożądanej jakości środowiska przyrodniczego. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich ma na celu utrzymanie, a nawet powiększenie potencjału produkcyjnego rolnictwa, powinien jednak pociągać za sobą wprowadzanie przyjaznych środowisku technologii produkcji. W tej płaszczyźnie także bardzo wiele zależy od kierunków rozwoju nauki i edukacji, bo koncepcje na pro środowiskową intensyfikację produkcji rolniczej już istnieją i należy je tylko udoskonalać. Realizując koncepcję zrównoważonego rozwoju w rolnictwie, Unia Europejska dąży nie tylko do polepszenia stanu zasobów naturalnych i wielofunkcyjnego rozwoju wsi, ale także do powszechnego spełniania wymogów organizacji międzynarodowych.
Dotychczasowy model rolnictwa europejskiego oparty na subsydiowaniu produkcji jest krytykowany za zbytni protekcjonizm, który powoduje zniekształcenie mechanizmów rynkowych. Chcąc uniknąć zastrzeżeń dotyczących praktyk nieuczciwej konkurencji, kraje członkowskie kierują płatności na cele środowiskowe oraz ekstensyfikację produkcji, co ma przyczynić się do zbilansowania rynku produkcji rolnej. Realizacja wielofunkcyjnego modelu rolnictwa jest jednym z założeń trwałego i zrównoważonego rozwoju kraju. Wspieranie tych tendencji musi pozostać w równowadze ze wzrastającymi wymogami ochrony środowiska oraz z zachowaniem walorów krajobrazowych i kulturowych wsi. W tym zakresie kluczową rolę pełnią programy rolno-środowiskowe. Mają one za zadanie pomóc we wdrażaniu europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000, stanowiąc od początku wprowadzania korzystną alternatywę w stosunku do rolnictwa konwencjonalnego. Zasadniczym celem działań rolno-środowiskowych jest promocja systemów przyjaznych środowisku. W programach tych po raz pierwszy przywiązuje się wagę do podtrzymywania relacji pomiędzy gospodarką rolną a dziką przyrodą,
podkreślając potrzebę zachowania tożsamości kulturowej wsi. Programy rolno-
środowiskowe traktują rolnictwo i rolnika nie tylko jako producenta żywności,
lecz także jako kreatora i opiekuna nowych wartości przyrodniczych.
Zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej, realizacja celów zrównoważonego rolnictwa wymaga wysokiej świadomości ekologicznej całego społeczeństwa, ze szczególnym zwróceniem uwagi na zamierzenia samych rolników w kwestii ich odpowiedzialności za stan środowiska na obszarach wiejskich.
Ekologizacja rolnictwa wiąże się jednak także ze świadomym kształtowaniem
prawidłowych stosunków społeczno-przyrodniczych, w płaszczyznach okołorolniczych to rolnictwo obsługujących (od reagujących na nowe trendy fabryk maszyn rolniczych po przestawianie się głównych potentatów nawozowych także na produkcję nawozów naturalnych). Szczególnego znaczenia nabiera tutaj wdrażanie znajomości zasad zrównoważonego rozwoju, w tym zasady trwałości. Wychodzi jej naprzeciw, zatwierdzony przez Radę Ministrów, Program rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013.
Obecnie programy rolno-środowiskowe mogą być realizowane na terenie
całej Polski i obejmują osiem pakietów (rolnictwo zrównoważone, rolnictwo
ekologiczne, ekstensywne trwałe użytki zielone, ochrona cennych siedlisk przyrodniczych, zachowanie lokalnych odmian roślin uprawnych, ochrona ras rodzimych zwierząt gospodarskich, ochrona gleb i wód oraz strefy buforowe).
Celem zrównoważonego rolnictwa jest wprowadzenie do praktyki rolniczej
planowania środowiskowego. W koncepcję zrównoważonej gospodarki rolnej idealnie wpisuje się rolnictwo ekologiczne, mające znacznie dłuższą tradycję. Jest to całościowy system gospodarowania, wspierający między innymi bioróżnorodność, naturalne cykle biologiczne i biologiczną aktywność gleby. Nadrzędnym celem takiej formy działalności jest produkcja żywności wysokiej jakości, przy jednoczesnym zachowaniu równowagi biologicznej w środowisku przyrodniczym. Jednym z istotnych działań na rzecz budowania i funkcjonowania rynku żywności wysokiej jakości jest ponownie edukacja pro środowiskowych obywateli-konsumentów.
Rolnictwo ekologiczne realizuje równocześnie wiele celów społeczno-gospodarczych. Przyczynia się do zmniejszenia poziomu produkcji, przez co sprzyja ograniczeniu zjawiska nadprodukcji, a z uwagi na dużą pracochłonność ogranicza też zjawisko bezrobocia na obszarach wiejskich. Ponadto wzbogaca różnorodność krajobrazu, ochrania tereny przyrodniczo cenne oraz sprzyja kształtowaniu ekologicznych zachowań wśród mieszkańców wsi.
Głównym motorem promocji ekologicznych metod produkcji powinien być wzrost świadomości ekologicznej wśród rolników, jak i konsumentów żywności. Rolnictwo ekologiczne w Polsce zostało usankcjonowane w 2001 roku ustawą sejmową. Obecnie obowiązuje nowa ustawa, która określa wymogi stawiane gospodarstwom ekologicznym, precyzuje system kontroli certyfikacji oraz reguluje obrót produktami ekologicznymi. Województwa lubelskie i podkarpackie posiadają dobre warunki do prowadzenia produkcji rolniczej metodami ekologicznymi, które stają się dobrą propozycją dla małych i średnich gospodarstw rolnych. Rozdrobnienie gospodarstw i duże nadwyżki siły roboczej stanowić mogą obecnie nowe szanse, których wykorzystanie zależy od inwestowania w kapitał ludzki i infrastrukturę instytucjonalną.
Rolnictwo ekologiczne, z wielu względów ogólnospołecznych, musi mieć duże możliwości rozwoju, co powinno znaleźć przełożenie na wielopłaszczyznowe działania decydentów. Ich poparcie jest niezbędnym warunkiem wykorzystania szansy ocalenia walorów polskich środowisk wiejskich i prowadzenia szerokiej i efektywnej działalności na rzecz poprawy świadomości ekologicznej mieszkańców wsi.
Konwencja o różnorodności biologicznej, ogłoszona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 roku, nakłada na nasz kraj obowiązek zachowania różnorodności roślin i zwierząt na obszarach użytkowanych rolniczo. Wynika z tego, że poza wolno żyjącymi gatunkami roślin i zwierząt obejmuje ona także wytworzone przez hodowców odmiany uprawne roślin i rasy rodzime zwierząt gospodarskich. Bioróżnorodność terenów rolniczych regionu Podkarpacia należy do najbogatszych w naszym kraju. Szansą na zachowanie lokalnych odmian roślin uprawnych i rodzimych ras zwierząt gospodarskich jest kontynuacja tradycyjnych form gospodarowania. Zasługują one na zachowanie w gospodarstwach ekologicznych i agroturystycznych, gdzie ich użytkowanie, obok funkcji produkcyjnej, może pełnić rolę edukacyjną. W przypadku zwierząt ras rodzimych zostały opracowane programy ochrony zasobów genetycznych, które obejmują 80 ras, rodów i linii hodowlanych. Realizatorami tych programów hodowlanych są hodowcy utrzymujący zwierzęta chronionej populacji oraz organizacje prowadzące księgi dla danego gatunku. Tereny województwa lubelskiego i podkarpackiego odznaczają się dużym udziałem naturalnych pastwisk w strukturze użytków rolnych, zlokalizowanych w czystym, nieskażonym środowisku. Wspomniane walory przyrodnicze można lepiej wykorzystać rolniczo, gdyż istnieją tu doskonałe warunki do produkcji wysokiej jakości produktów zwierzęcych. Chów ras rodzimych może stać się rozwiązaniem dla gospodarstw drobnotowarowych, położonych w rejonach podgórskich, posiadających z reguły gorsze zaplecze paszowe.
Działania rolno-środowiskowe stwarzają możliwość produkcji żywności wysokiej jakości i poprawy stanu środowiska przyrodniczego. Wśród rolników obserwuje się wzrost zainteresowania produkcją żywności ekologicznej i tradycyjnym przetwórstwem spożywczym oraz promocją własnych produktów regionalnych. Jednak wspomniane działania nie będą miały szansy powodzenia, jeżeli zaniedbana zostanie sfera edukacji ekologicznej rolników i mieszkańców obszarów wiejskich.
Materiał powstał na podstawie publikacji Joanny Kosteckiej i Janusza Mroczka, Świadomość Ekologiczna Rolników, A Zrównoważony Rozwój Obszarów Wiejskich Podkarpacia.
Kontakt
- Ul. Lwowska 80 22-600 Tomaszów Lubelski
- +84 543 20 80
- kontakt@tcieroztocze.info